Falende IT-projecten bij de overheid: vaak is de conclusie achteraf dat het bij topambtenaren ontbreekt aan inhoudelijke kennis. Te zware klussen worden geleid door te lichte leiders. Dat roept vragen op over de selectie, zeker als falende leiders elders verder kunnen blunderen. Waar is de Rijks Chief Officer Human Resources?
Econoom Arnold Heertje stelde al in 1989 in een uitzending van Vara’s Achter het nieuws vast dat alle mislukkingen de overheid jaarlijks één tot anderhalf miljard gulden kostten – een gemiddelde overschrijding van dertig tot vijftig procent, aldus een analyse van De Groene. Meer dan 20 jaar later, in 2011, constateerde de Rekenkamer opnieuw dat er ongeveer 7 miljard euro per jaar werd verspild, maar het leidde niet tot een verandering. De afgelopen vijf jaar kwamen ICT-drama’s lang bij de Sociale Verzekeringsbank (SVB, minimaal 43,7 miljoen euro), het ministerie van Defensie (Speer, ERP-systeem, 900 miljoen euro) en het ministerie van Veiligheid en Justitie met het Geïntegreerd Processysteem Strafrecht systeem (103 miljoen euro). En dan hebben we het alleen nog maar over rijksoverheid en ICT.
Bij de combinatie ‘overheid en ICT’ komen gebrek aan informatie, communicatie en sturing regelmatig terug in het lijstje van faal-oorzaken. Zo wijt Rijks CIO Hillenaar het falen van de overheids-ICT-projecten aan te weinig bevoegdheden bij de departementale CIO’s. Maar ook het dashboard dat Hillenaar zelf heeft gelanceerd bleek niet betrouwbaar. In tegendeel, de IT-top van de overheid hield zichzelf en elkaar voor de gek: vastlopende projecten kregen vaak extra tijd en extra geld, waarbij nieuwe doelstellingen werden geformuleerd en alle KPI’s weer in het groen stonden.
Het zijn dus niet de systemen, bruggen of tunnels die het laten afweten, maar topbestuurders die wellicht onder politieke druk akkoord gaan met onhaalbare doelstellingen, onrealistische budgetten of deadlines. Tel daarbij op het onvermogen om zelf tijdig voldoende valide informatie te verzamelen of processen gecontroleerd aan te sturen en het recept voor een faalproject is klaar.
Als het gaat om de absolute top binnen de Rijksoverheid, dan hebben we wel een Rijks CIO, maar geen Rijks CHRO ofwel chief human resources officer. In plaats daarvan bestaat de Algemene Bestuursdienst (ABD). Deze dienst functioneert als een detacheringsbureau voor de paar honderd hoogste topambtenaren: secretarissen-generaal, directeuren-generaal, inspecteurs-generaal en enkele hiermee gelijkgestelde functies. Onderdeel van de algemene bestuursdienst is een speciale ‘topmanagement-groep’ van ongeveer 65 managers. Binnen de ABD is het Bureau ABD verantwoordelijk voor het werving- en selectieproces en voor de opleiding en ontwikkeling van de topmanagers en directeuren. Het bureau regelt het loopbaanbeleid, adviseert bij het samenstellen van managementteams en is de spil in het web bij het invullen van vacatures binnen ministeries en (RvB’s van) ZBO’s. Daartoe werkt het Bureau ABD nauw samen met het vacature-houdende departement.
Waar gewerkt wordt, worden fouten gemaakt. Maar blunderende of niet-optimaal functionerende topbestuurders die worden weggestuurd, krijgen daarna vergelijkbare functies op andere plekken bij de overheid. Dat leidt regelmatig tot Kamervragen, zoals bij de justitieambtenaar die in 2007 cruciale informatie over de brandveiligheid van het cellencomplex op Schiphol voor zijn minister Ernest Hirsch Ballin verzweeg. Hij maakte promotie. Ook Hans Blom werd in 2010 na negen jaar als directeur communicatie bij het ministerie van Landbouw overgeplaatst naar een andere functie. Oorzaak was de commotie rond het tijdschrift Gerda, het ‘personality magazine’ over minister Verburg. Eerst werd hij (gedurende vijf maanden) adviseur van de bestuursdienst bij LNV, en daarna voor bijna vier jaar hoofd communicatie bij Provincie Noord Holland. Nu hij zelfstandig is, rekent hij diezelfde provincie tot zijn opdrachtgevers.
Een ander voorbeeld. Na het aftreden van Ivo Opstelten en Fred Teeven trad ook de hoogste ambtenaar van het ministerie van Veiligheid en Justitie Secretaris-generaal Pieter Cloo af. Cloo was door Opstelten bij het ministerie naar binnengehaald om zijn licht te laten schijnen over het falende IT-systeem bij de Nationale Politie. Cloo stond al eerder ter discussie bij de reorganisatie van uitkeringsinstantie UWV in 2002. Daarbij ging het nodige mis, bleek uit onderzoek: de herinrichting van twee directie-etages van het nieuwe hoofdkantoor in Amsterdam werd onnodig duur uitgevoerd en daarnaast werden Europese aanbestedingsregels niet gevolgd. Cloo, werkzaam vanuit de algemene bestuursdienst, was ook indirect betrokken bij een recent probleem, opnieuw goed voor Kamervragen: Nicole Stolk, plaatsvervangend secretaris-generaal van het ministerie van Veiligheid en Justitie, kreeg stevige kritiek te verduren omdat te weinig afstand werd gehouden tot leveranciers uit de IT-sector (marktpartijen Quint Wellington Redwood en Oracle). Initiatiefnemer van de kennissessies was Pieter Cloo. Het gebrek aan afstand tussen overheid en markt was al langer een bekend probleem – het kwam aan de orde bij verschillende ministeries (Ordina) en ook bij SVB (Capgemini) – maar toppers binnen de overheid leren blijkbaar weinig bij.
Herhaaldelijk de mist in gaan overkwam ook Jenny Thunissen. In 2008 stuurde toenmalig minister van Financiën De Jager haar weg als hoogste ambtenaar bij de Belastingdienst nadat De Jager daar een chaos had aangetroffen. In 2013 was ze vanuit de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) betrokken bij de problemen rondom de Fyra. Als toezichthouder wist ILT niet of de Fyra wel veilig was toen ILT een vergunning verleende aan de NS. Bij de parlementaire enquête die twee jaar later volgde ging ze opnieuw nat, door vanuit de inspectie geen verantwoordelijkheid te nemen voor de veiligheid van de Fyra. Het spoor is sowieso een lastige business: topmanager Marion Gout-van Sinderen kreeg na een jarenlange loopbaan in de overheid de positie van president-directeur van Prorail, maar stapte in juli 2014 na drie jaar op. Inmiddels heeft de nieuwe ProRail CEO Pier Eringa de (treurige) balans opgemaakt.
Minister Hennis van Defensie stuurde in 2014 vier topambtenaren de laan uit vanwege aanhoudende ICT-problemen bij IV (informatievoorziening) waaronder technische problemen en interne ruzies bij de afdeling ICT. Een van de topambtenaren werd later bij de NZa geplaatst, hetgeen tot Kamervragen leidde. Bij diezelfde NZa werd eerder topman Theo Langejan weggestuurd wegens schandalen over luxe snoepreisjes en interne misstanden. Die waren onthuld door klokkenluider Arthur Gottlieb, maar ook Langejan werkt nog als senior beleidsadviseur bij het Ministerie van BZK.
De ABD stelt dat benoemingen plaatsvinden op basis van kwaliteiten: men wil de beste kandidaat op de juiste plek; op een transparante manier. Op de site van de ABD staan nu 764 topmanagers vermeld. Om vanuit de algemene bestuursdienst te kunnen doorgroeien naar de topmanagementgroep (een groep van 65 toppers), en hier komt de aap uit de mouw, worden speciale eisen gesteld. TMG-leden moeten aan drie van de vier criteria voldoen: ervaring bij minimaal twee departementen; ervaring in minimaal twee van de volgende contexten: beleid, staf, uitvoering, toezicht; internationale ervaring; en ervaring buiten de rijksoverheid.
Die criteria klinken goed, mits ze voor alle betrokken topambtenaren alle vier zouden gelden en er geen faaldossier is opgebouwd. De wijze waarop geschoven wordt met sommige topbestuurders wekt de indruk dat in Haagse kringen HR vooral de rol van schoothondje vervult in plaats van kwaliteitswaakhond. Waar is de CHRO van de rijksoverheid?